17 Ağustos 1999 Marmara depremi sonrası, deprem bölgelerinde yapılan incelemeler, yapılarda meydana gelen hasarların, zemin sorunları yanında çeşitli işçilik, malzeme, statik sistem ve teknik kusurlardan kaynaklandığını göstermiştir.
Yapılarda meydana gelen hasarların en önemli nedenlerinden biri, yapının statik sistemindeki aksaklıklardır. 'Afet bölgelerinde yapılacak yapılar' hakkındaki yönetmeliğin öngördüğü konstrüktif kurallara uyulmayarak taşıyıcı sistem elemanlarında etriyelerin yeterli sıklıkta yerleştirilmemeleri, kolon-kiriş düğüm noktalarında etriyelerin hiç konulmaması veya yeterince konulmaması nedeni ile bu düğüm noktalarında ağır hasarlar meydana gelmiştir.
Bir kısım yapılarda bu düğüm noktalarının, yeterli rijitlikte olmaması yüzünden zayıf kolon ve güçlü kiriş etkisi oluştuğu, bu noktalarda göçme meydana gelerek tüm katların üst üste yığıldığı gözlemlenmiştir. Bu da önemli miktarda can ve mal kaybına sebep olmuştur. Düğüm noktalarında usülüne uygun donatı yerleştirilmesi ve etriye sıklaştırılmasının yapılması son derece önemlidir.
Blok başında bulunan dar cepheli yapıda cephe genişliği ~4 m., yüksekliği ise ~16 m. kadardır. Cephe ve yükseklik arasındaki uyumsuzluk dikkat çekicidir. Fotoğrafta görüldüğü gibi, bodrum katının bulunmaması nedeni ile yapının rijitliğinin zayıflığı, yapının köşe başında bulunması ve yandaki binanın yatay çekiçleme etkisi ile ağırlık merkezinden ayrılarak devrilmesine yol açmıştır. Burada deprem dalgaları sonucu oluşan zemin dalgaları yukarıdaki şartlarla birlikte yapının devrilmesinde etken olmuştur. Böyle dar cepheli köşebaşı parsellerde yapı izni verilirken ya eksik katlı yapı izni verilmeli veya bu dar cepheli parseller komşu parseller ile birleştirilerek devrilmeye karşı cephesi daha geniş ve daha rijit yapılar olarak uygulamalar yapılmalıdır. Blok başı veya ikiznizam dar cepheli bodrumsuz çok katlı yapılar devrilmeye karşı zayıf rijitlik gösterir.
Blokbaşında bulunan yapılarda çekiçleme etkisi devrilmeye neden oluyor. Yapının bodrum katının bulunmaması, cephesinin çok dar ve yüksekliğinin ise çok fazla olması nedeni ile yapı devrilmeye karşı koyamamıştır. Yapının temel derinliği yapı yüksekliğinin 1/6 sı kadar olmalıdır.
Bina yüksekliği ile temel derinliği arasında 1/6 oranı bulunmalıdır. 6 katlı binada 1/6 oranına göre en az 1 bodrum kat seviyesinde temel derinliği olması gerekirken temel derinliğinin ancak 1 m.'yi bulması yapının cephesi de çok dar olduğundan devrilmeye sebep olmuştur. Burada sağ tarafta görülen binanın çekiçleme etkisi de yıkılmayı kolaylaştırmıştır.
Zemin kat dükkan yüksekliğinin artırılması sonucu kolon alt ve üst uçlarında donatı akması meydana gelmiştir. Yetersiz kolon kesiti ve eksik etriye yerleştirilmesi neticesinde yapıda oluşan ağır hasar görülmektedir. Arka cephede mevcut düzensiz perde kolonlar nedeniyle yapı tamamen yıkılmaktan kurtulmuştur.
Zemin kat dükkan yüksekliğinin fazla olması nedeni ile kolon üst ucunda beton ezilmiş ve düşey donatılar, etriye sıklaştırılması da yapılmadığından akarak burkulmuştur. Kolon kesitleri zayıftır ve kolon sargı donatıları yetersizdir.
Burada kolon üst sargı bölgesinde meydana gelen kayma hasarı görülmektedir. Sargı donatıları yetersizdir. Asma kat hizasında kolonları birbirine bağlayan yatay konstrüktif kiriş, kısa kolon etkisi oluşturarak hasarı artırmıştır.
Zemin kat kolonunun üst ucunda meydana gelen ezilme ve eksenel basınç altında betonun ezilerek donatının akması görülmektedir. Kolonda düşey donatının tek başına yeterli olmadığı ve bu bölgede etriye sıklaştırılması yapılmadığı görülüyor. Etriye sıklaştırılmasının önemi açıkça görülmektedir.
|
Zemin kat kolonu üst ucunda, kolon etriyelerinin gevşek bağlanmadan dolayı sıyrılarak üst üste yığıldığı görülmektedir. Pompayla hazır beton dökülme esnasında pompadan hızla çıkan beton bu etriyeleri üst üste yığabilir, etriyelerin yeteri kadar sıkılıkta bağlanması şarttır.
Zemin kat dükkan yüksekliğinin fazlalığı nedeni ile kolon alt ve üst uçlarında meydana gelen beton ezilmesi ve donatı akması görülmektedir. Ağır hasarlı yapı, donatılar üsulune uygun değildir. Beton kalitesi yeterli değildir. Statik sistem uygun değildir. Sağdaki bitişik kenarda bulunan yapı ise çekiçleme etkisiyle, cephesinin daha dar oluşu ve bodrum katının bulunmaması yüzünden devrilmeye karşı rijit davranamamış ve devrilerek ağır hasar görmüştür. Yapılarda hataların bir arada beraber bulunması sonucu önemli derecede ağır hasarlar meydana gelmiştir.
Kolon ve kirişin birleşme bölgesinde betonun ezilmesi ile meydana gelen ağır hasar görülmektedir. Kolon düşey demirlerinin kiriş içerisinde devam eden bölümünde ve kolon kiriş birleşme bölgelerinde etriye sıklaştırılmasının yapılmadığı görülüyor. Kirişteki kesme çatlakları kiriş eksenine ~45° açıda oluşmuştur. Bu kesme çatlakları kirişte yeterli etriye kullanılarak önlenebilir. Kirişlerde kullanılacak etriyelerin uçlarının 135° kıvrılarak kiriş içine gömülmesi, kirişin kesme kapasitesini yani yapının mukavemetini artırır.
Kolon üst ucundaki asma kat kirişlerinin, kolona tek yönde bağlı olması ve kolonların aynı aks üzerinde bulunmaması sonucu oluşan burkulma nedeni ile yapıda olması gerekenden daha fazla hasar meydana gelmiştir.
Yapıda; düzensiz statik sistem sonucu kolon uçlarında oluşan burkulma ile beton ezilerek dökülmüş ve etriyeler açılarak donatının dağılmasına sebep olmuştur. Kolonun alt ucundaki sarmal bölgede yetersiz etriye nedeniyle mevcut etriyeler açılarak dağılmıştır.
Betonun ezilmesi sonucu kolonun taşıma gücüne, basınç bölgesinde ulaşan deprem kuvvetleri, tüm basıncı karşılamak zorunda kalan boyuna donatının burkulmasına sebep olmuştur. Bu burkulma etriye sıklaştırılması ile ortadan kaldırılabilir. Donatının ezilmeden dağıldığı ve bu bölgede etriye aralığının çok fazla olduğu görülmektedir. Kolonlar deprem yükleri altında büyük kesme kuvvetleri alır. Kolonların sarmal bölgesinde kullanılacak etriyelerin uçları, 135° betonun içerisine girecek şekilde kıvrılmalıdır. �ekilde görülen etriyelerin usulüne uygun kıvrılmadığı için açıldığı görülüyor. Düzensiz statik sistem neticesinde fotoğrafta gözlenen burkulma meydana gelmiştir.
Kolonun üst bölgesinde betonun ezilmesiyle oluşan düşey donatı akması ve etriyelerin usulüne uygun olmadığı -açıldığı- görülmektedir. Ayrıca beton kalitesinin yetersiz olduğu betonun dağılmasından anlaşılmaktadır. Sarmal bölgede yeterli etriye sıklaştırılması yapılmadığı da açıkça ortadadır. Kolon kesitleri yetersizdir. Statik sistem düzensizliği nedeniyle yapı burkularak ağır hasar görmüştür.
Afet bölgelerinde yapılacak yapılar hakkındaki yönetmelik gereğince;
Statik sistemde ani rijitlik değişmelerinin bulunmaması, burulma oluşmaması için taşıyıcı sistem elemanlarının mümkün mertebe simetrik yerleştirilmesi gerekir. Perde kolonların binanın herhangi bir katında, kendi düzlemleri içerisinde kirişlerin üstündeki açıklığın ortasına veya kenarına oturtulmasına izin verilmemelidir. 1. ve 2. derece deprem bölgelerinde her iki deprem doğrultusunda birbirine dik yerleştirilmiş perde kolon veya perde çerçeveli sistemlerin tercih edilmesi önemlidir. Yapım hatasına daha fazla tolerans gösteren perde duvarlı sistemler tercih edilmelidir. Bu nedenle yapının her iki yönünde minimum perde bulundurmak zorunludur. Perdeler olabildiğince çevreye yerleştirilmeli ve köşeler tercih edilmelidir. Perdelerin asimetri dolayısıyla burulma oluşturmasını önlemek için titiz davranılmalıdır. Çerçeve kirişler olabildiğince aynı kesite sahip olmalıdır. Kirişlerin her iki ucunda 2d uzunluğundaki sargı bölgesinde etriye aralığı d/4'ü geçmemelidir. Mesnetlerde alt donatı üst donatının %50'sinden az olmamalıdır. Mesnetlerdeki üst donatı, mesnet yüzünden açıklığa doğru ln/4 kadar uzatılmadan kesilmemelidir. Pilyelerin -üstte- mesnet yüzüne uzaklığı, kiriş yüksekliğinden az olmamalıdır. Mesnet üst donatısının en az 1/4ü açıklık boyunca devam ettirilmelidir. Mesnetlerdeki alt donatı mesnet yüzünden başlayarak en az kenetlenme boyu kadar devam ettirilmelidir. Kenar mesnetlerde kiriş alt ve üst donatısı, düşey taşıyıcının kolon veya kiriş arka yüzeyine kadar uzatıldıktan sonra 90° bükülerek kenetlenmelidir. Büküm noktasından sonra düz kısım 25 Ø'den az olmamalıdır. Bir kirişin diğer bir kirişe saplandığı durumlarda, maksimum kesme kuvvetini aktarabilecek kapasitede kapalı etriye bulundurmalıdır.
Bir yapının taşıyıcı sistemi hem planda, hem de uygulamada düşey doğrultuda basit iki yönde simetrik ve çok muntazam olmalıdır. Sade ve simetrik bir yapının depreme karşı davranışını analiz etmek, simetrik olmayan ve karmaşık bir yapıyı analiz etmek ve boyutlandırmaktan çok daha kolay, hassas ve güvencelidir. Simetrik olmayan rijitlik dağılımı, binanın deprem kuvvetleri karşısında burulmasına ve zayıf tarafta bulunan bazı kolonların aşırı zorlanmasına yol açarak ağır hasarlara neden olabilir. Planda simetrik olmayan binalar ile planda simetrik olan ancak kolon ve perdelerin yerleştirilmesi bakımından simetrik olmayan yapılar sakıncalı olabilir. Burulma olan binalarda rijitliğin yoğunlaştığı taraftaki değil, rijitliğin az olduğu uçlardaki kolonlara gelen aşırı zorlanmalar, ağır hasarlara neden olabilir. Bu nedenle bu kolonlar itina ile boyutlandırılmalıdır.
Büyük açıklıklı kirişler ağır kütleler oluşturabilir. Ağır kütleler, taşıyıcı sistemi depremde risk altına sokabilir: Deprem titreşimi esnasında civarındaki kolonları aşırı derecede yükleyebilir ve göçmelere neden olabilir. Çok ağır yükler içeren döşemelerin ve büyük açıklıklı kirişleri taşıyan kolonların, taşıma güçlerinin deprem yükleri altında yetersiz kaldığı ve bu zayıf kolonların göçmesi nedeniyle tüm yapı sisteminin göçtüğü müşahade edilmiştir.
Kiriş ve kolon uçlarında gerekli etriye sıklaştırılmasının yapılmaması sonucu, bu noktalarda deprem kuvvetleri ile oluşan enerji tüketilememektedir. Bu durum önemli kırılma ve göçmelere neden olmaktadır.
Kolon boyu donatılarının filiz boylarının kısa tutulması sonucu oluşan kat tesirlerinin etkisi ile kolonda hasar meydana gelmektedir.
Kolonlar deprem yanal yükleri altında büyük kesme kuvveti alırlar. Kolonların kesme kuvvetinden dolayı kırılmasının önlenmesi için kolon düğüm noktalarında mutlaka etriye sıklaştırılması yapılmalıdır. Kolonlarda etriyenin etkili olabilmesi için etriye uçlarının 135° kıvrılması gerekir. Etriye uçlarının kolon içine doğru kıvrılmaması halinde basınç altında etriye uçları açılacak ve kolonda hasar meydana gelecektir.
Bodrum katı bulunmayan dar cepheli yapı, bitişiğindeki daha geniş cepheli yapı ile meydana gelen çekiçleme etkisi altında daha az rijit olduğundan devrilmiştir.
Cephesi takriben ~4 m., yüksekliği ise 6 kat -takriben ~16 m.- olan yapıda yükseklik cephenin 3 katından fazla olduğundan, yapı yanal deprem kuvvetleri etkisi ile devrilmiştir. Yeterli temel derinliği: Bina yüksekliğinin 1/6 oranında bir bodrum kat bulunmadığından yapı devrilme kuvvetlerine karşı koyamayıp yıkılmıştır.
NE YAPILMALI
Ustalık ve Kalfalık Belgeli Demirci ve Kalıpçı Ustaları
İnşaatlarda kullanılacak malzeme ve yapılacak işçilik Türk Standartlarına ve Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Genel Teknik şartnamesi kurallarına uygun olmalıdır.
İnşaatlarda çalışan demirci ve kalıpçı ustalarının genellikle meslekte çalışarak yetiştikleri, herhangi bir teknik eğitim alarak belge sahibi olmadıkları görülmüştür. Pratikten yetişen bu elemanlar zaman zaman çeşitli konularda çok önemli olan hususları pratikten öğrendikleri şekli ile yaparak yanlış ve hatalı uygulamalara sebep vermekte veya çeşitli nedenlerle ihmalci davranmaktadırlar. İnşaatlarda çalışması öngörülen ara eleman olarak yapı teknikerlerinin -sürveyanların- mutlaka görevlerinin başında olmaları sağlanmalı ve gerekli denetimler yapılmalıdır. İnşaatlarda çalışan ve yapının statik sistemini inşa eden demirci ve kalıpçı ustalarının mutlaka çeşitli meslekî bilgileri içeren kurslara tabi tutulması, başarılı olanlara belge verilmesi ve inşaatlarda belgesiz usta ve kalfa çalıştırılmaması gerekmektedir. Belge almayı teşvik için pratikten yetişen mevcut usta ve kalfalar teşvik edilmelidir.
İnşaatlarda meydana gelen hasarların bir bölümü, demirci ustası ve kalıpçı ustasının çeşitli nedenlerle yaptıkları, işçilikten doğan hatalardan kaynaklanmaktadır.
Özel inşaat yapan mal sahipleri ve müteahhitler, inşaatları genellikle kaba inşaat olarak m2 birim fiat üzerinden götürü usulde usta ve kalfalara yaptırmaktadırlar. Burada usta ve kalfalarla pazarlık yapılması sonucunda demirci ve kalıpçı ustaları işsiz kalmamak için fiyat kırmaktadırlar. Aşırı fiyat kıran usta ve kalfalar doğal olarak zarar etmemek için işçiliği gereği gibi yapmamaktadır. Örneğin kolonlarda etriye sıklaştırılmasını yapmamakta, kiriş- kolon ve döşeme demirlerini yeteri kadar sıklıkta bağ teli ile sıkı bağlamamakta, etriye uçlarını kolon ve kiriş içine doğru kıvırmamakta veya işi zarar etmeden bitirebilmek için çeşitli hatalar yapmaktadırlar. Kalıpçı ustaları kalıp tahtalarını yeterince sıkıştırmadıkları için beton dökülürken beton şerbeti bu kalıp aralıklarından akıp gitmektedir.
Böylece beton mukavemeti düşmektedir. Bunun için kalıbın beton şerbetini kaçırmayacak şekilde sıkı çakılması gerekmektedir. İnşaatların taşıyıcı sistemini inşa eden usta ve kalfaların yeterince denetlenmedikleri ayrıca ücretlerinin tam olarak verilmemesi yüzünden eksik iş yapmaları sonucu çeşitli hasarlar meydana geldiği müşahade edilmiştir.
Proje onaylanarak ve ruhsat alınarak yapılan inşaatlarda dahi inşaat faaliyeti esnasında teknik uygulama sorumlusunun bilgisi dışında, uygulama projelerinin değiştirildiği, ilaveler yapılarak büyütüldüğü, kat yüksekliklerinin artırıldığı tespit edilmiştir. Esasen birçok inşaatta teknik uygulama sorumlusunun bilgisi dışında imalatlar ve proje değişiklikleri yapılmaktadır. Yapının projesine uygun olarak imalatının yapılmasının sağlanması zorunludur. Tadilat yapılması gereken hallerde, mutlaka ilgili kontrol mühendisinin bilgisi dahilinde hesaplar yapılmalı ve tadilat projeleri ilgili kurumca onaylanıp ruhsata bağlanarak çalışılmalıdır.
Yine inşaatlarda yapılan çeşitli imalatlar esnasında; -örneğin elektrik, su ve kalorifer tesisatları- tesisatı döşeyen elemanların, taşıyıcı sistem elamanlarını ve yapının statik sistemini düşünmeden kiriş ve kolonlara zarar verdikleri gözlemlenmiştir. Ayrıca mevcut yapılarda da, doğalgaz ve kalorifer tesisatı döşenirken özellikle asmölen döşemelerde, asmölen kirişinin ve donatının yeri projeye bakmadan görülemediğinden, tesisat ustaları zaman zaman bu taşıyıcı kiriş ve donatıları oksijen kaynağı ile kesmektedirler. Ancak binanın statik sistemine verdikleri zararın farkında dahi olmadıkları gözlemlenmiştir. Yapılarda sonradan yapılacak imalatlar için mutlaka yapının statik projesi görülmeli ve gerekli tesisat en uygun yerlerden geçirilmelidir.
Korozyon -Paslanma-
İzolasyonsuz yapıların çoğunda korozyon vardır. Yapılarda özellikle yeraltı suyu ve bodrum katlardaki rutubet, kolon paspayının dökülmesine ve kolon içerisindeki çeliğin paslanmasıyla oluşan kesit kaybına neden olur. Bu da yapıda çekme kuvvetini karşılayan çeliğin, görevini yapamamasına neden olur; bu durumda, yapıda hasar meydana gelmesi kaçınılmazdır.
Yapılan incelemelerde çeliğin paslanmak suretiyle korozyona uğradığı ve mukavemetini kaybederek yapılarda hasara meydan verdiği gözlemlenmiştir. Bu nedenle çeliğin beton içerisinde paslanmasını önlemek için gerekli olan paspaylarının mutlaka bırakılması gerekmektedir. Ayrıca bodrum katlarda rutubet nedeni ile oluşacak paslanmayı önlemek için bodrum katlara mutlaka dışarıdan temel seviyesi altına kadar su izolasyonu yapılmalı ve sular drenaj ile uzaklaştırılmalıdır. Yine paslanmayı önlemek için çeliğin pasa karşı koruyucu maddelerle kaplanarak ömrü artırılmalıdır. Bu önlem, dolayısıyla binanın ömrünü de artıracaktır. "Yiğidi gam öldürür, binayı nem öldürür" atasözü unutulmamalıdır.
Ayrıca bazı su veya atıksu tesisatları usulüne uygun yapılmadığından, tesisatlarda su kaçakları meydana gelmekte, bu su kaçağı da özellikle kolon, kiriş ve döşemelerde korozyona meydan vermektedir. Paslanan kolon ve kiriş donatı elemanları kesit kaybına uğramakta ve yapının taşıyıcılığını kaybetmesine neden olmaktadır. Bu nedenle yapılarda usulüne uygun su izolasyonunun yapılması zorunludur. Yapının ömrünü artırmak onun iyi korunması ile mümkündür.
Mevcut yapıların bodrum katlarında yeraltı ve yüzey sularına karşı mutlaka drenaj yapılmalı ve havalandırma sağlanarak rutubet giderilmelidir.
Çeliğin korozyonunun önlenmesini sağlanmak için çeliğin yüzeyi pas ve korozyona karşı koruyucu bir tabaka ile kaplanmalıdır. Ayrıca beton yüzeyi kimyasal etkilere karşı koruyucu boyalarla boyanmalıdır.
Bodrum kat düşey donatı demirlerinin paslanması neticesinde demirlerin elle koparılarak dağıldığı görülmektedir. Binaların bodrum katlarında rutubet mutlaka önlenmelidir. Çevre yüzey sularına karşı mutlaka izolasyon yapılmalıdır.
Bodrum kat kolon düşey donatı demirleri rutubet etkisi altında paslanarak donatı kesit çaplarının paslanmak suretiyle zayıfladığı görülmektedir. Bodrum katlardaki korozyon nedeniyle yapılar ciddi tehlike altına girer.
Bodrum kat kolon ve kiriş düğüm noktasında paspayları dökülerek donatıların korozyona uğramış hali gözükmektedir.
Bodrum kat kiriş demirlerinin üzerindeki paspayları rutubet etkisiyle dökülerek boyuna donatıların paslanmak suretiyle demiri çekme mukavemetini kaybettiği bu nedenle yapılarda yatay deprem kuvvetleri olmasa dahi yapı ciddi tehlike arzetmektedir. Mutlaka gerekli güçlendirmeler yapılarak tedbirler alınmalıdır.
Sağlam zemin üzerine blokaj betonu dökülerek temel altı bohçalama metoduyla yeraltı ve çevre sularına karşı direne edilerek izalasyon yapılmaktadır. Böylece yapıların temellerinden itibaren korozyana -paslanma- karşı önlem alınmaktadır.
Sağlam zemin üzerine RADYE TEMEL olarak inşa edilen temel demirleri görülmektedir. Binanın oturduğu alan tamamen demirlerle döşenerek binanın yükleri zemine dağıtılarak güvenle taşıtılmaktadır.
Çiroz etriyeler yukarıdaki fotoğraftaki gibi 135 ° kıvrılarak beton içine doğru sokulmalıdır.
Paspayını sağlamak için fotoğraftaki aparatlar kullanılmalıdır.
Perde ve kolon filizleri yönetmelikte belirtilen koşulları sağlamalıdır. Gerektiğinden daha az filiz bırakılması yapının hasar görmesine neden olabilir.
Tünel kalıp sistemi olarak inşa edilen yapılar deprem kuvvetlerine karşı daha güvenilirdir. Tünel kalıp olarak inşa edilen bölme duvar donatıları görülmektedir.
alıntıdır...
